Het Viking ZON Kompas of Hoe de Vikingen hun weg terug vonden van New York 1000 Jaar gleden Franck Pettersen Northern Lights Planetarium Tromsø, Norway vertaling: Dirk Meijers [illustraties aan het eind van dit artikel] Sagen zijn literatuur en de geschiedenis voor de Noordelijke volken, vertellingen over hun leefwijze, waar ze heen trokken en wie ze vermoordden. De sagen worden altijd als ware verhalen opgeschreven. In Grønnlendingesaga, de sage van de Groenlanders, lezen we over Eric de Rode. Hij vermoorde een man in Noorwegen, werd vogelvrij verklaard en vluchtte met zijn familie naar IJsland. Daar vermoordde hij echter weer een man, zodat hij ook daar vogelvrij werd. Daarom vertrok hij per schip naar het Westen in de hoop nieuw land te vinden en dat deed hij! Hij was de eerste Europeaan die voet op Groenland zette. Hij noemde de plek "Groenland" om mensen te vereleiden hem te volgen.. Ze vestigden zich in Brattalid, dat vetaald kan worden met "Steile Heuvel" en dat niet ver van het huidige Julianehåb ligt. De Vikingen waren het eerste volk dat de kiel toepaste onder hun vaartuigen om een stabiele koers in open zee te kunnen aanhouden. Hun vaarroute lag tussen de 61 en 62 graden NB pal West vanuit Noorwegen naar Groenland. Hun zelinstructies staan in één van de sagen beschreven.. In de sage Landnåmabok staat: "Van Hernam (bij Bergen) in Noorwegen moet je pal West aanhouden en dat brengt je naar Hvarf in Groenland. Op je route kom je zo dicht langs de Shetland eilanden, dat je ze bij helder weer kan zien liggen. Je zeilt zo ver van de Faroer dat je de heuvels half in het water ziet en zo vlak langs IJsland dat je walvissen en zeemeeuwen daarvandaan zult zien..." Viking Navigatie Vóór de Vikingen navigeerde men langs kusten, zodat we ons kunnen afvragen hoe zij hun rechte koers in open zee konden aanhouden.? Eén van de theorieën is, dat ze IJslandse veldspaat-kristallen gebruikten om een grove richtingsbepaling te doen. Je kunt dat als een polarisatiefilter voor zonlicht gebruiken, waarbij je de richting 90 graden van de zon af kunt bepalen.. Die theorie snijdt alleen hout als je navigatie met een fout van plusminus 30 graden van de uitgezette koers acceptabel acht. Een andere theorie gaat er van uit, dat de Vikingen het magnetische kompas kenden.. Dat zou kunnen, maar dan zou de deviatie op deze route hun parten spelen. Sterren dan misschien? Zouden de Vikingen geen navigatie op sterren hebben gekend? Ten Noorden van de poolcirkel is het dagenlang licht en zelfs op 62 graden NB zijn 's zomers maar weing sterren te zien. En Vikingen reisden juist alleen in de zomer. Bereikten ze New York? Zijn ze er geweest? Er is geen twijfel aan dat ze er zijn geweest, maar de enige plaats waar archeologische bewijzen zijn gevonden is L´Anse aux Meadows in het Noorden van New Foundland in Canada. Bij de vraag: "hoe ver naar het zuiden zijn ze gegaan" kies ik drie invalshoeken. 1. Vergelijk met de andere avontuurlijke reizen van de Vikingen en de sociale druk op de Viking hoofdman.. 2. Wat zijn de geografische aanduidingen in de Vinland sage. 3. Wat zijn eventueel belangrijke astronomische aanwijzingen in die sage.. Vikingen voor Leif Ericsson reissden van Noorwegen via gibraltar helemaal naar het Oosten van de Middellandse Zee. Vikingen hebben de tocht van Noorwegen naar Groenland gemaakt. We weten ook dat ze de eel kortere afstand tussen Groenland en Amerka hebben overbrugd. De Vikingen in IJsland, Groenland en Newfoundland wisten van deze reizen. Er is geen reden om aan te nemen dat ze bij Newfoundland zijn gestopt. Het is aannemelijk dat ze verder langs de kust naar het Zuiden zijn gevaren. De afstand tot waar nu New York ligt was maar één vijfde van de afstanden die ze in Europa aflegden.. Eenmaal aangekomen in Newfoundland was de uitdaging voor de volgende Vikingleider groot om verder naar het Zuiden te varen om nieuw land te vinden en te bewijzen dat hij een bedreven navigator en ontdekker was. In de sage kunnen we lezen dat Bjarne Herjulfsson in het jaar 986, op weg naar Groenland, in de mist voer uit de koers raakte. Zij draaiden bij naar het zuiden en zeilden twee weken met land aan stuurboord voor ze op de breedte van Groenland waren. Jaren later werd Bjarne in noorwegen nog steeds last van spoternij waarbij hij voor lafaard werd uitgemaakt omdat hij niet aan wal was gegaan in dat nieuwe land. Maar in 999 was Leif Eriksson degene die de volgende stap zette. En hij wilde er zeker van zijn, dat hij verder naar het zuiden zou komen dan Bjarne. Er waren nog al wat dingen die Leif en zijn mannen verrasten in dat nieuwe land. Voor ons zijn de belangrijkste: · De hele winter ging voorbij zonder vorst en zonder sneeuw.. · Ze vonden wilde granen. · Er was nauwlijks bruin gras, zelfs midden in de winter. · Ze vonden wilde druiven. een van Leifs mannen was oorspronkelijk een germaan. Op een dag was hij verdwenen. Toen ze hem terugvonden konden ze hem niet verstaan, was zijn gezicht rood aangelopen, rolde hij met zijn ogen en trok hij gekke bekken bij het praten.. De verklaring was, dat hij druiven had gevonden en als germaan wist hoe hij daarvan wijn moest maken. Leif noemde het land Het Goede Vinland. Astronomische Waarnemingen De astronomische waarneming die in de Vinland sage wordt genoemd is als volgt; Op skamdagr, de kortse dag van het jaar nam Leif de zon waar in Eyktarstad en Dagmålsstad. Eykt, in modern Noors økt, betekent een dagdeel van werken. Eyktarstad betekent dat Leif de zon in de richting van het punt op de horizon had gezien waarbij men in de Noorse traditie 's middags stopte met werken. Vertaald in moderne termen zag hij de zon op 60 graden West ten Zuiden om vier uur 's middags. Eykt, acht glazen, is op zee nog steeds vier uur. De sage vermeld niet "in" eyktarstad, zodat we het interpreteren als nog niet volledig op de horizon. De meest radicale deductie van deze omschrijving in de sage leidt tot een noordelijkste positie van 37 graden Noord voor Leif´s winterkamp. Chesapeake Bay in Virginia ligt op die hoogte. De afstand van Groenland naar Chesapeake Bay is hetzelfde als die van Bergen in noorwegen naar Gibraltar. De berkeningen kunnen op verschillende manieren worden uitgevoerd, maar ook met de meest conservatieve methode komen we op 42° Noord voor het kamp van Leif. Na hem volgden ander leiders; Leif's broer Thorvald, een schipper nmet de naam Torfinn Karlsevne en de zuster van Leif, Frøydis, die de laatste van deze expedities heeft geleid. Daarvan weten we; Dankzij de gunstige wind maakten ze zo'n snelle terugreis naar Groenland dat het aprt als feit wordt genoemd in de saga. De schepen waren vroeg in het voorjaar vaarklaar gemaakt en ze keerden in het begin van de zomer alweer terug. Onder gunstige omstandigheden konden deze schepen 6 tot 8 knopen halen. Hoe vonden ze hun weg terug van New York? We moeten daarbij bedenken dat ze vooral op zicht navigeerden langs de kustlijn. Ze voeren in de zomer, bij voorkeur rond de zonnewende. Bij een oversteek over de oceaan hielden ze een pal westelijke of juist oostelijke koers aan over de 62° breedtegraad. Zij deden dat door zich op de sterren en op de zon te oriënteren. Twee simpele maar verbazend accurate instrumenten hielpen hen daarbij. De eerste was de "solskuggefjøl"-een zon-schaduw schijfje. Dit was een cirkelvormige schijf met een puntig staafje in het midden dat in een bakje water dreef. Concentrische lijnen representeerden verschillende datums. Als ze de schaduw van het staafje rond het middaguur op de juiste cirkel zagen vallen wisten ze dat ze de juiste koers voeren. Men speculeert over de vraag of ze de lengte van het staafje aanpasten aan de datum. Het zonnekompas Het andere instrument is een verbazende uitvinding; het zonnekompas. Het is gebaseerd op het feit dat de zonschaduw van de punt in het midden van een schijfje een hyperbool beschrijft. die varieert van vorm in de loop van een jaar. Als je voor 62° NB in de maand rond de zonnewende de hyperbolen optekent, dan kun je die in de jaren daarna gebruiken om je richting te bepalen zonder dat je de tijd van de dag hoeft bij te houden; dat doet het apparaatje vanzelf. Het enige dat je moet doen is het schijfje horizontaal houden en zó ronddraaien dat de schaduw van de punt op de hyperbool valt. Op het schijfje kun je de verschillende richtingen tot op een paar graden nauwkeurig aangeven als op een magnetisch kompas. Een van de ingenieuze voordelen van navigeren met dit apparaatje is, dat een verkeerde datumcurve weliswaar een miswijzing naar het Noorden geeft in de ochtend, maar dat dit door een even grote miswijzing naar het Zuiden in de middag wordt goedgemaakt. Je gemiddelde koers is dus goed. Het archeologische bewijs voor dit Vikingkompas bestaat uit één vondst in Groenland door de archeoloog C. L. Vebæk uit Denemarken. Later werd het geïnterpreteerd door Kapitein Sølver en by Søren Thirslund van het Scheepvaart Museum in Kasteel Kronborg en door professor Curt Roslund van de Universiteit van Gøteborg. Het Vikingkompas dat werd gevonden had verschillende hyperbolen of gnomon-curven en de richting Noord was duidelijk aangegeven met 16 kleine kerfjes die een lange lijn kruisen. Als we de stralen van Noord naar rechts tellen dan hebben we 90° ofwel pal West bij spaak nummer 8. Dit geeft ook aan, dat de Vikingen het kompas al in 32 strreken verdeelden, voordat het magnetische kompas tot Europa doordrong. Referenties: Almar Næss: Hvor lå Vinland, Dreyers Forlag, Oslo 1954. S. Thirslund & C. L. Vebæk: The Viking Compass, Handels og Søfartsmuseet på Kronborg 1992, ISBN 87-981869-8-1. Kåre Prydtz: Lykkelige Vinland, Aschehoug, Oslo 1975. ISBN 82-03-06540-6. Saga: Flateyabok Saga: Landnámabok The Viking Compass can be ordered from the Danish Maritime Museum, Kronborg Castle, 3000 Helsingør, Denmark. This article was originally presented as a paper at the IPS Conference in Utah in 1992.   De streken van het Vikingkompas uit Uunartoq Fjord afgebeeld in een moderne kompasschijf met zowel streken als 360 graden. De rechte lijn door 82 graden en 278 graden in de moderne schijf is de lijn die de zonschaduw volgt bij de equinoxen, die ook op de vondst staan aangegeven. Als de kerf nummer 13A met opzet is verwijderd, dan was de verdeling op het kompas correct binnen 15 graden. Kompaskaart met aanwijzingen die met zeezeilers is meegegeven bij twee zeilraces rond Zealand en Fynen. Ze waren bedoeld om op een bierflesje gezet te worden, dat met twee vingers bij de top vastgehouden moest worden bij het aflezen. Het werd gesponsord door een verffabriek. De zeilers waren redelijk tevreden over de accuratesse. De solskuggerfjol (zonschaduwschijf) die genoemd word in de geschiedenis van de Faroer eilanden. Hij werd toegepast om de breedtegraad de bepalen. Het was een cirkelvormig houten plankje van 25 tot 30 cm diameter. In het midden stond een gnomon die varieerde in lengte afhankelijk van de datum. Om het horizontaal te houden werd het in een bakje met water geplaatst. De schaduw op het midden van de dag (noen) werd bekeken. Als de schaduw op de cirkel viel voer het schip op de juiste breedtecirkel. Viel hij eroverheen, dan was het schip noordelijker en viel hij erbinnen, dan bevond het schip zich op een zuidelijker breedte. Reproduced from the Planetarian, Vol. 22, #1, March 1993. Copyright 1993 International Planetarium Society. Overgenomen uit: Viking voyages to North America, The Viking ship museum, Denmark, 1993 Meer details een stenen zonnekompas?