Het Viking
Kompas
of
Hoe de Vikingen
hun weg terug vonden van New York
1000 Jaar gleden
Franck Pettersen
Northern Lights Planetarium
Tromsø, Norway
vertaling: Dirk Meijers
Zie ook http://etimage.com/viking/index.htm
[illustraties aan het eind
van dit artikel]
Sagen zijn literatuur en de geschiedenis voor de
Noordelijke volken, vertellingen over hun leefwijze, waar ze heen
trokken en wie ze vermoordden. De sagen worden altijd als ware verhalen
opgeschreven.
In Grønnlendingesaga, de sage van de Groenlanders, lezen we over Eric
de Rode. Hij vermoorde een man in Noorwegen, werd vogelvrij verklaard
en vluchtte met zijn familie naar IJsland. Daar vermoordde hij echter
weer een man, zodat hij ook daar vogelvrij werd. Daarom vertrok hij per
schip naar het Westen in de hoop nieuw land te vinden en dat deed hij!
Hij was de eerste Europeaan die voet op Groenland zette. Hij noemde de
plek "Groenland" om mensen te vereleiden hem te volgen.. Ze vestigden
zich in Brattalid, dat vetaald kan worden met "Steile Heuvel" en dat
niet ver van het huidige Julianehåb ligt.
De Vikingen waren het eerste volk dat de kiel toepaste onder hun
vaartuigen om een stabiele koers in open zee te kunnen aanhouden. Hun
vaarroute lag tussen de 61 en 62 graden NB pal West vanuit Noorwegen
naar Groenland. Hun zelinstructies staan in één van de sagen
beschreven.. In de sage Landnåmabok staat: "Van Hernam (bij Bergen) in
Noorwegen moet je pal West aanhouden en dat brengt je naar Hvarf in
Groenland. Op je route kom je zo dicht langs de Shetland eilanden, dat
je ze bij helder weer kan zien liggen. Je zeilt zo ver van de Faroer
dat je de heuvels half in het water ziet en zo vlak langs IJsland dat
je walvissen en zeemeeuwen daarvandaan zult zien..."
Viking Navigatie
Vóór de Vikingen navigeerde men langs kusten, zodat we ons kunnen
afvragen hoe zij hun rechte koers in open zee konden aanhouden. Eén van
de theorieën is, dat ze IJslandse
veldspaat-kristallen gebruikten om een grove richtingsbepaling te
doen. Je kunt dat als een polarisatiefilter voor zonlicht gebruiken,
waarbij je de richting 90 graden van de zon af kunt bepalen. Die
theorie snijdt alleen hout als je navigatie met een fout van plusminus
30 graden van de uitgezette koers acceptabel acht. Een andere theorie
gaat er van uit, dat de Vikingen het magnetische kompas kenden. Dat zou
kunnen, maar dan zou de deviatie op deze route hun parten spelen.
Sterren dan misschien? Zouden de Vikingen geen navigatie op sterren
hebben gekend? Ten Noorden van de poolcirkel is het dagenlang licht en
zelfs op 62 graden NB zijn 's zomers maar weing sterren te zien. En
Vikingen reisden juist alleen in de zomer.
Bereikten ze New York?
Zijn ze er geweest? Er is geen twijfel aan dat ze er zijn geweest, maar
de enige plaats waar archeologische bewijzen zijn gevonden is L´Anse aux Meadows in het Noorden van New
Foundland in Canada.
Bij de vraag: "hoe ver naar het zuiden zijn ze gegaan" kies ik drie
invalshoeken.
1. De andere avontuurlijke reizen van de Vikingen en de sociale druk op
de Viking hoofdman..
2. De geografische aanduidingen in de Vinland sage.
3. Eventueel belangrijke astronomische aanwijzingen in die sage..
Vikingen vóór Leif Ericsson reisden van Noorwegen via Gibraltar
helemaal naar het Oosten van de Middellandse Zee.
Vikingen hebben de tocht van Noorwegen
naar Groenland gemaakt. We weten ook dat ze de veel kortere afstand
tussen Groenland en Amerka hebben overbrugd. De Vikingen in IJsland,
Groenland en Newfoundland wisten van deze reizen. Er is geen reden om
aan te nemen dat ze bij Newfoundland zijn gestopt. Het is aannemelijk
dat ze verder langs de kust naar het Zuiden zijn gevaren. De afstand
tot waar nu New York ligt was maar één vijfde van de afstanden die ze
in Europa aflegden. Eenmaal aangekomen in Newfoundland was de uitdaging
voor de volgende Vikingleider groot om verder naar het Zuiden te varen
om nieuw land te vinden en te bewijzen dat hij een bedreven navigator
en ontdekker was. In de sage kunnen we lezen dat Bjarne Herjulfsson in
het jaar 986, op weg naar Groenland, in de mist voer uit de koers
raakte. Zij draaiden bij naar het zuiden en zeilden twee weken met land
aan stuurboord voor ze op de breedte van Groenland waren. Jaren later
had Bjarne in noorwegen nog steeds last van spoternij waarbij hij voor
lafaard werd uitgemaakt omdat hij niet aan wal was gegaan in dat nieuwe
land. Maar in 999 was Leif Eriksson degene die de volgende stap zette.
En hij wilde er zeker van zijn, dat hij verder naar het zuiden zou
komen dan Bjarne. Er waren nog al wat dingen die Leif en zijn mannen
verrasten in dat nieuwe land. Voor ons zijn de belangrijkste:
· De hele winter ging voorbij zonder vorst en zonder sneeuw..
· Ze vonden wilde granen.
· Er was nauwlijks bruin gras, zelfs midden in de winter.
· Ze vonden wilde druiven.
een van Leifs mannen was oorspronkelijk een Germaan. Op een dag was hij
verdwenen. Toen ze hem terugvonden konden ze hem niet verstaan, was
zijn gezicht rood aangelopen, rolde hij met zijn ogen en trok hij gekke
bekken bij het praten. De verklaring was, dat hij druiven had gevonden
en als Germaan wist hoe hij daarvan wijn moest maken. Leif noemde het
land Het Goede Vinland.
Astronomische Waarnemingen
De astronomische waarneming die in de Vinland sage wordt genoemd is als
volgt; Op skamdagr, de kortse dag van het jaar nam Leif de zon waar in
Eyktarstad en Dagmålsstad. Eykt, in modern Noors økt, betekent een
dagdeel van werken. Eyktarstad betekent dat Leif de zon in de richting
van het punt op de horizon had gezien waarbij men in de Noorse traditie
's middags stopte met werken. Vertaald in moderne termen zag hij de zon
op 60 graden West ten Zuiden om vier uur 's middags. Eykt, acht glazen,
is op zee nog steeds vier uur. De sage vermeld niet "in" eyktarstad,
zodat we het interpreteren als nog niet volledig op de horizon. De
meest radicale deductie van deze omschrijving in de sage leidt tot een
Noordelijkste positie van 37 graden Noord voor Leif´s winterkamp.
Chesapeake Bay in Virginia ligt op die hoogte. De afstand van Groenland
naar Chesapeake Bay is hetzelfde als die van Bergen in noorwegen naar
Gibraltar.
De berkeningen kunnen op verschillende
manieren worden uitgevoerd, maar ook met de meest conservatieve methode
komen we op 42° Noord voor het kamp van Leif.
Na hem volgden ander leiders; Leif's broer Thorvald, een schipper nmet
de naam Torfinn Karlsevne en de zuster van Leif, Frøydis, die de
laatste van deze expedities heeft geleid. Daarvan weten we; Dankzij de
gunstige wind maakten ze zo'n snelle terugreis naar Groenland dat het
apart als feit wordt genoemd in de saga. De schepen waren vroeg in het
voorjaar vaarklaar gemaakt en ze keerden in het begin van de zomer
alweer terug. Onder gunstige omstandigheden konden deze schepen 6 tot 8
knopen halen.
Hoe vonden ze hun weg terug van New York?
We moeten daarbij bedenken dat ze vooral op zicht navigeerden langs de
kustlijn. Ze voeren in de zomer, bij voorkeur rond de zonnewende. Bij
een oversteek over de oceaan hielden ze een pal westelijke of juist
oostelijke koers aan over de 62° breedtegraad. Zij deden dat door zich
op de sterren en op de zon te oriënteren. Twee simpele maar verbazend
accurate instrumenten hielpen hen daarbij. De eerste was de
"solskuggefjøl"-een zon-schaduw schijfje. Dit was een cirkelvormige
schijf met een puntig staafje in het midden dat in een bakje water
dreef. Concentrische lijnen representeerden verschillende datums. Als
ze de schaduw van het staafje rond het middaguur op de juiste cirkel
zagen vallen wisten ze dat ze de juiste koers voeren. Men speculeert
over de vraag of ze de lengte van het staafje aanpasten aan de datum.
Het zonnekompas
Het andere instrument is een verbazende uitvinding; het zonnekompas.
Het is gebaseerd op het feit dat de zonschaduw van de punt in het
midden van een schijfje een hyperbool beschrijft. die varieert van vorm
in de loop van een jaar. Als je voor 62° NB in de maand rond de
zonnewende de hyperbolen optekent, dan kun je die in de jaren daarna
gebruiken om je richting te bepalen zonder dat je de tijd van de dag
hoeft bij te houden; dat doet het apparaatje vanzelf. Het enige dat je
moet doen is het schijfje horizontaal houden en zó ronddraaien dat de
schaduw van de punt op de hyperbool valt. Op het schijfje kun je de
verschillende richtingen tot op een paar graden nauwkeurig aangeven als
op een magnetisch kompas. Een van de ingenieuze voordelen van navigeren
met dit apparaatje is, dat een verkeerde datumcurve weliswaar een
miswijzing naar het Noorden geeft in de ochtend, maar dat dit door een
even grote miswijzing naar het Zuiden in de middag wordt goedgemaakt.
Je gemiddelde koers is dus goed.
Het archeologische bewijs voor dit Vikingkompas bestaat uit één vondst
in Groenland door de archeoloog C. L. Vebæk uit Denemarken. Later werd
het geïnterpreteerd door Kapitein Sølver en by Søren Thirslund van het
Scheepvaart Museum in Kasteel Kronborg en door professor Curt Roslund
van de Universiteit van Gøteborg. Het Vikingkompas dat werd gevonden
had verschillende hyperbolen of gnomon-curven en de richting Noord was
duidelijk aangegeven met 16 kleine kerfjes die een lange lijn kruisen.
Als we de stralen van Noord naar rechts tellen dan hebben we 90° ofwel
pal West bij spaak nummer 8. Dit geeft ook aan, dat de Vikingen het
kompas al in 32 strreken verdeelden, voordat het magnetische kompas tot
Europa doordrong.
Referenties:
Almar Næss: Hvor lå Vinland, Dreyers Forlag, Oslo 1954.
S. Thirslund & C. L. Vebæk: The Viking Compass, Handels og
Søfartsmuseet på Kronborg 1992, ISBN 87-981869-8-1.
Kåre Prydtz: Lykkelige Vinland, Aschehoug, Oslo 1975. ISBN
82-03-06540-6.
Saga: Flateyabok
Saga: Landnámabok
The Viking Compass can be ordered from the
Danish Maritime Museum, Kronborg Castle, 3000 Helsingør, Denmark.
This article was originally presented as a paper at the IPS Conference
in Utah in 1992.
De streken van het Vikingkompas uit Uunartoq Fjord
afgebeeld in een moderne kompasschijf met zowel streken als 360 graden.
De rechte lijn door 82 graden en 278 graden in de moderne schijf is de
lijn die de zonschaduw volgt bij de equinoxen, die ook op de vondst
staan aangegeven. Als de kerf nummer 13A met opzet is verwijderd, dan
was de verdeling op het kompas correct binnen 15 graden.
Kompaskaart met aanwijzingen die met zeezeilers is
meegegeven bij twee zeilraces rond Zealand en Fynen. Ze waren bedoeld
om op een bierflesje gezet te worden, dat met twee vingers bij de top
vastgehouden moest worden bij het aflezen. Het werd gesponsord door een
verffabriek. De zeilers waren redelijk tevreden over de accuratesse.
De solskuggerfjol (zonschaduwschijf) die genoemd word
in de geschiedenis van de Faroer eilanden. Hij werd toegepast om de
breedtegraad de bepalen. Het was een cirkelvormig houten plankje van 25
tot 30 cm diameter. In het midden stond een gnomon die varieerde in
lengte afhankelijk van de datum. Om het horizontaal te houden werd het
in een bakje met water geplaatst. De schaduw op het midden van de dag
(noen) werd bekeken. Als de schaduw op de cirkel viel voer het schip op
de juiste breedtecirkel. Viel hij eroverheen, dan was het schip
noordelijker en viel hij erbinnen, dan bevond het schip zich op een
zuidelijker breedte.
Reproduced from the Planetarian, Vol. 22, #1, March 1993.
Copyright 1993 International Planetarium Society.
Overgenomen uit: Viking voyages to North America,
The Viking ship museum, Denmark, 1993
Meer details
een stenen
zonnekompas?
|